Poprzez serię czterech artykułów chcielibyśmy przedstawić Wam proces historycznej ewolucji najważniejszych regulacji prawnych dotyczących motocykli i motorowerów (kategorie pozwoleń / praw jazdy, prędkości, obowiązek noszenia kasku, jazda na światłach, kierunkowskazy itp.), które przez ostatnie 90 lat uległy dość znaczącej zmianie.
LATA 1918-1948
Do czasu odzyskania niepodległości w listopadzie 1918 r. na ziemiach polskich obowiązywały regulacje drogowe właściwe dla państw-zaborców. Na początku używano zagranicznych praw jazdy z różnych krajów, ale już jesienią tego roku powołano pierwsze komisje egzaminacyjne dla kandydatów na kierowców, które – w przypadku uzyskania pomyślnego wyniku – wydawały prowizoryczne pozwolenia w formie małej, zielonej książeczki. Prawo o ruchu drogowym zostało skodyfikowane stosunkowo szybko. 7 października 1921 r. uchwalona została ustawa o przepisach porządkowych na drogach publicznych, a krótko po tym wydane zostają na jej podstawie kolejne akty wykonawcze, jak:
– Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych i Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 3 czerwca 1922 r. o wymijaniu i wyprzedzaniu na drogach publicznych;
– Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych i Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 lipca 1922 r. o ruchu samochodów i innych pojazdów mechanicznych na drogach publicznych.
– Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych i Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26 czerwca 1924 r. regulujące używanie i ochronę dróg;
– Rozporządzenie Ministrów: Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 22 maja 1936 r. o używaniu rowerów na drogach publicznych oraz Rozporządzenie Ministrów: Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 15 lipca 1937 r. o ruchu rowerów na drogach publicznych;
– inne akty zmieniające lub uchylające powyższe.
Regulowały one szczegółowo zasady ruchu pojazdów i korzystania z dróg publicznych, warunki techniczne dopuszczalności pojazdów oraz prowadzenia ich rejestru, kwestię uprawnień do kierowania pojazdami oraz ruch międzynarodowy.
Listonosz na Sokole 1000
Na rower z kartą rowerową, a na prawko z własnym pojazdem
Istotne znaczenie ma rozporządzenie z 1924 r. dotyczące używania i ochrony dróg. Wprowadziło ono po raz pierwszy obowiązek imiennej karty rowerowej dla osób poruszających się rowerami na drogach publicznych. Karta nie zawierała fotografii i była wydawana przez organy administracji I stopnia na wniosek zainteresowanego. Przed wydaniem dokumentu urząd miał obowiązek upewnić się, czy dana osoba zna zasady ruchu drogowego. Same rowery nie podlegały jeszcze obowiązkowi rejestracji.
Wspomniana karta dotyczyła jedynie rowerów poruszanych siłą mięśni: jednoślady i dwuślady wyposażone w dodatkowe silniki podlegały przepisom rozporządzenia o ruchu pojazdów mechanicznych. Te zaś wymagały uzyskania pozwolenia dopuszczającego do ruchu (od 1928 r. określanego mianem dowodu rejestracyjnego) oraz pozwolenia do kierowania pojazdami (prawa jazdy). To ostatnie wiązało się ze zdaniem egzaminu, podczas którego sprawdzano wiedzę kandydata z dziedziny zasad ruchu drogowego, obchodzenia się z paliwem, budowy danego typu pojazdu oraz umiejętności praktyczne kierowania nim. Aby móc prowadzić jakikolwiek motocykl lub „motorower”, należało uzyskać pozytywny wynik, co nie należało do łatwych. Pozwolenie musiało być odnawiane co roku, a każda zmiana zakresu uprawnień lub czasowo niezdolność do kierowania wiązała się z koniecznością złożenia powtórnego egzaminu. Kandydat miał obowiązek dostarczyć na egzamin pojazd, którego kierowcą chciał zostać. Przez to pozwolenia miały dość wąski charakter i wymagały częstych modyfikacji oraz powtórnych egzaminów w przypadku chęci zmiany rodzaju pojazdu.
Motocykl CWS M111 – Sokół 1000 – archiwum fot. Tomasz Szczerbicki
Rozrost motopozwoleń
W 1928 r. miała miejsce nowelizacja przepisów. Oprócz wprowadzenia wspomnianego dowodu rejestracyjnego pozwolenia nabrały ogólnego charakteru i zostały podzielone na:
– kierowanie pojazdami nieprzeznaczonymi do użytku publicznego,
– kierowanie pojazdami przeznaczonymi do użytku publicznego,
– kierowanie pojazdami wojskowymi,
– międzynarodowe świadectwo drogowe (odpowiednik międzynarodowego prawa jazdy).
Szczególnie istotna w kontekście motocykli i „motorowerów” była pierwsza grupa pojazdów. W ramach niej można było otrzymać pozwolenie na prowadzenie:
– wszelkich pojazdów mechanicznych,
– wszelkich pojazdów mechanicznych z wyłączeniem motocykli,
– motocykli z wózkami doczepnymi,
– motocykli bez wózków doczepnych.
Pozwolenia ważne były przez 3 lata. Aby uzyskać ich przedłużenie, należało mieć pozytywną opinię lekarza o braku przeciwwskazań zdrowotnych do prowadzenia pojazdów. Minimalny wiek dla otrzymania pozwolenia wynosił 16 lat dla motocykli bez wózka bocznego i 18 lat dla innych pojazdów. W przypadku pojazdów dla użytku publicznego wymagano ukończenia 21 roku życia.
Jak „setki” rowerami się stały
Pewne znaczące zmiany nastąpiły z końcem 1937 r. w związku z wejściem w życie nowego rozporządzenia o ruchu pojazdów mechanicznych na drogach publicznych. Obniżało ono wiek kierowców niezawodowych (amatorów) do 16 lat – bez względu na rodzaj pojazdu. Dolna granica wielu kierowców zawodowych pozostała niezmieniona. Nastąpiła również likwidacja czterech grup pozwoleń niezawodowych. Od tamtej pory pozwolenia mogły być wydawane „na prowadzenie samochodów lub motocykli albo też na prowadzenie obu powyższych rodzajów pojazdów mechanicznych”. Co jest jednak najistotniejsze, z kategorii pojazdów mechanicznych wyłączono rowery z silnikami o pojemności skokowej do 100 cm3 oraz motocykle bez wózków z silnikami o takiej pojemności, tym samym zwalniając ich użytkowników z obowiązku uzyskania pozwolenia na kierowanie nimi.
Zresztą już rok wcześniej, bo z dniem 1 listopada 1936 r. weszło w życie rozporządzenie o używaniu rowerów na drogach publicznych. Znosiło ono obowiązek posiadania karty rowerowej dla kierujących rowerami oraz wyłącza spod kategorii pojazdów mechanicznych rowery z silnikami spalinowymi do 100 cm3. Zamiast tego na pojazdy te został nałożony obowiązek rejestracji poprzez wykupienie tabliczki rowerowej na każde kolejne 2 lata. Posiadacze kart rowerowych z 1936 r. mogli otrzymać taką tabliczkę bezpłatnie, ale tylko na pierwszy okres rejestracyjny.
Przepisy te dały pierwszy impuls do rozwoju gałęzi lekkich pojazdów jednośladowych z silnikami. Kolejny ważny krok miał miejsce już w następnym roku: dotychczasowe przepisy o rowerach zostały zastąpione nowym rozporządzeniem Ministrów: Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 15 lipca 1937 r. o ruchu rowerów na drogach publicznych. Do tej kategorii pojazdów zaliczono motocykle o pojemności nieprzekraczającej 100 cm3. Oznacza to, że – tak tak jak w sąsiednich Niemczech – zarówno rowery, jak i motocykle z silnikami o ww. pojemności mogły być prowadzone po ich zarejestrowaniu, bez jakichkolwiek dodatkowych uprawnień i ograniczeń konstrukcyjnych w prędkości czy mocy. Wystarczyło mieć tylko ukończone 13 lat. Jedynym obostrzeniem był zakaz wożenia pasażerów oraz doczepiania wózków bocznych. Choć w tamtych czasach określenie „motorower” nie funkcjonowało jeszcze prawnie, to już we wspomnianym rozporządzeniu z 1937 r. zaznaczono różnice w poruszaniu się rowerów napędzanych siłą mięśni oraz pojazdów z silnikiem. Te ostatnie mogły korzystać tylko z jezdni, natomiast te pierwsze – również z pobocza.
To był istotny przełom w rozwoju rynku małych motocykli: w latach 1938 r. i 1939 r. powstawały różne polskie konstrukcje w rodzaju Podkowy czy Perkuna, zaopatrzone m.in. w angielski silnik Villersa o pojemności 98 cm3. Pomimo niemal dwukrotnie większej pojemności, osiągi tych starych motorów były zbliżone do współczesnych motorowerów 50 cm3, z tą tylko różnicą, że ustawodawca nie narzucił obowiązku konstrukcyjnego ograniczenia prędkości. Warto dodać, iż dopuszczalna prędkość maksymalna w II RP dla pojazdów z oponami pneumatycznymi wynosiła zasadniczo 40 km/h na obszarze zabudowanym oraz 60 km/h poza nim.
Powyższe regulacje z 1937 r. obowiązywały – z przerwą w czasie II wojny światowej – aż do stycznia 1954 r. w przypadku rowerów, motorowerów i małych motocykli o poj. 100 cm3 oraz do 1948 r. – w odniesieniu do pozwoleń na kierowanie pojazdami i do 1963 r. – w zakresie dopuszczalnych prędkości oraz zasad ruchu drogowego.
